منبع : قاریان برتر

«محمد رفعت»؛ نابینایی كه بزرگ‌ترین قاری جهان اسلام شد

استاد «محمد محمود رفعت»، ملقب به امیرالقرّاء از ستارگان پر فروغ علم قرائت و از نوابغ كم‌نظیر تلاوت قرآن كریم است كه مسلط به انواع قرائات و مبتكر در خلق الحان و اصوات زیبای قرآنی است، گزارش زیر به بررسی شخصیت زندگانی وی ابعاد فنی تلاوت‌های این استاد می‌پردازد.

به گزارش پایگاه قرآنی آوای آسمانی، بی‌شك «محمد محمود رفعت» را باید عالم و دانشمند فن قرائت قرآن كریم دانست، قاری نابینایی كه توانایی شگرفی در خلق الحان مختلف به طور بداهه و همراه با روح تحزن و تصویر معانی دارد و این افتخار نصیب او شد تا نخستین قاری باشد كه تلاوت او در تاریخ قرائت ضبط شد و به ابدیت پیوست.
زایرى كه سال‌هـا قبل به شوق زیارت «‌بیت الله الحرام‌» به حجّ مشرف شده بود، نقل مى‌كند كه هنگام بیتوته در مناء ناگهـان خیل عظیمى از زایران شهـرهـاى مختلف را مشاهـده كردم كه در این مسجد گرد آمده و به تلاوت قارى نابینایى كه با صدایى بسیار زیبا و ملكوتى قرآن را قرائت مى‌كرد، گوش می‌كردند، در آن لحظه از نواى قرائت استادانه او متحیّر شده، از خود بی‌خود شدم، چرا كه تاكنون چنین صوت زیبایى را كه متناسب با معانی آیات قرآن باشد از دیگرى نشنیده بودم و آن قارى كسى جز امیر القرّاء، استاد محمد رفعت نبود.

مرحوم استاد محمد رفعت، ملقب به امیرالقرّاء از ستارگان پر فروغ علم قرائت و از نوابغ كم‌نظیر تلاوت قرآن كریم كه حافظ قرآن مجید بوده و مسلط به انواع قرائات و مبتكر در خلق الحان و اصوات زیبای قرآنی است.

وی در علم قرائت قرآن اُسلوبی منحصر به فرد داشت و به واسطه نبوغ ذاتیش در خلق اصوات و تسلط به تجوید و قدرت ادای حروف و مهارت در وقوف آیات الهی همواره در بین مشاهیر قراء قرآن، ممتاز و بی‌نظیر بوده است.

آرى نام شیخ محمد رفعت، در تاریخچه قرائت قرآن نامى است بس آشنا، نامى كه هـمگان به شهـرت و عظمتش اعتراف كرده‌اند، نامى كه پیرامون او افسانه‌هـاى بیشمارى رونق گرفت، زیرا او را نابغه‌اى شگفت مى‌پنداشتند. 

گویند یك‌بار افسرى كانادایى به نزد مدیر رادیوى انگلیس آمده، از او درخواست كرد تا ملاقات او را با استاد رفعت فراهـم آورد، چرا كه پس از استماع صوت وی تحت تأثیر قرار گرفته، پذیراى دین اسلام شده بود، مدیر رادیو نیز به خواسته این شخص پاسخ مثبت داده و زمینه ملاقات او را با این استاد فراهـم كرد تا جایى كه آن مرد توانست مدتى را در كنار او زندگى كند. 

این افسر پس از انقضاى این مدت با بازگشت به سرزمینش، در وصف چنین نابغه‌اى كه تمامى ویژگى‌هـا و خصایص نبوغ در او جمع شده بود، مقاله‌اى را به‌رشته تحریر در‌آورد، وى در آن مقاله عنوان كرد كه استاد محمد رفعت اولین و تنهـا قارى قرآن است كه تعدادى بی‌شمار از غیر مسلمانان شیفته تلاوت‌های زیباى او شده‌اند.

محمد رفعت از مفاخر جهان اسلام در زمینه تلاوت قرآن كریم بوده و در علم قرائات روشى منحصر به‌فرد داشته و در میان قاریان بزرگ جهان جایگاه ویژه‌اى به‌خود اختصاص داده است به طوری كه از او به عنوان پدر علم قرائت قرآن كریم یاد می‌شود. 

«محمد محمود رفعت» کیست؟ 

استاد محمد محمود رفعت در سال 1300 هجری قمری، مطابق با 1261 هجری شمسی در شهـر قاهـره، دیده به‌جهـان گشود، وی در سن شش سالگى به بیمارى شدیدى مبتلا شد و به همین علت بینایى خود را از دست داد و تا پایان زندگى از نعمت بینایی محروم شد.

نخستین كسى كه با تشویق‌هاى خود او را به سوى آموزش و قرائت قرآن كشانید، پدرش «محمود» بود و سپس نزد استاد «محمود حنفى» كه در شناخت الحان قرآنى، استاد برجسته‌اى بود شروع به فراگیرى قرآن كریم كرد. 

مجله «كلّ شیء» از جمله نشریات معاصر استاد، در شماره 554 خود مى‌نویسد: روز‌هـاى سه‌شنبه و جمعه هـر هـفته، وقتى ساعت به 9 مى‌رسید، در محلى كه جلسه قرآن براى استاد محمد رفعت تشكیل مى‌شد، انبوهـى فوق‌العاده از جمعیت مسجد را احاطه مى‌كرد، آن‌گونه كه دیگر در آن مسجد مكانى خالى از جمعیت یافت نمى‌شد. 

در این هـنگام تلاوت استاد محمد رفعت در این مجلس به طور مستقیم از رادیو به سرتاسر كشور پخش مى‌شد و همگان مى‌توانستند از صوت دلنشین استاد كه معانى آیات قرآن را نیز در اذهـان مستمعان بر جاى مى‌گذاشت استفاده كنند و هـمراه با احساسى از شوق و حوصله كه حاصل تأثیر آیات نورانى قرآن و صوت دلنشین استاد بود، به تلاوت نابغه دوران خود گوش فرا دهند و این در حالى است كه در آن ساعت، خیابان‌ها و محلات شهـر، خالى از سكنه شده و این استاد با صوت زیبایش توانسته بود مردم را به‌سوى قرآن جذب كرده و به قولى به آنان حیاتى دوباره ببخشد.

مشهـور است كه در سال 1356 هجری قمری، رادیوى بریتانیا تلاوت سوره هـود استاد رفعت را كه در مدت سه روز در مسجدى كه جمع كثیرى از مردم براى استماع آن اجتماع كرده بودند، ضبط كرد و به‌دلیل برخوردارى از كیفیت بالایى كه این نوارهـا از لحاظ صوت، لحن وعلم تجوید و قرائت، دارا است اكنون به عنوان یكى از مفاخر بزرگ بریتانیا محسوب مى‌شود. 

از جمله كسانى كه در قرائت خود به تلاوت‌هـاى استاد رفعت استناد مى‌‌كنند، استاد «ابوالعینین شعیشع» است و استاد «عبدالباسط محمد عبدالصمد» نیز در ایام جوانى به تقلید از این استاد بزرگ مى‌پرداخت.

محمد رفعت از زبان استاد «ابوالعینین شعیشع»
در دیداری كه در آبان‌ماه سال 1387 و در جریان برگزاری دومین دوره مسابقات بین‌المللی قرآن كریم دانشجویان مسلمان با استاد ابوالعینین شعیشع داشتم این استاد در رابطه با نحوه آشناییش با محمد رفعت چنین می‌گوید: من افتخار شاگردى در محضر استاد را دارم، چرا كه از شخصیت وی و تلاوت‌هایش تأثیر بسیار گرفتم، در آن زمان صداى استاد رفعت تنها صدایى بود كه از رادیو پخش مى‌شد، این استاد در مكان مرتفعى به تلاوت مى‌پرداخت و من همواره حریص بر دیدار استاد بودم و درست 34 سال پس از تأسیس رادیو من با وی آشنا شدم كه در آن زمان بسیارى از مردم به آواز گوش مى‌دادند و برخى به مسایل دیگر، اما اشتیاق من به صوت محمد رفعت تا آن‌جا بود كه هـمواره به مكانی كه وی در آن‌جا به تلاوت قرآن كریم می‌پرداخت مى‌رفتم. 
شعیشع می‌افزاید: همواره سعى مى‌كردم از تلاوت‌های او تقلید كنم، گاهی اوقات موفق مى‌شدم و گاهى نیز نمى‌توانستم اما تلاش خود را به كار مى‌بردم و زمانى كه كارم را تازه در رادیو شروع كردم، براى اولین بار بود كه این استاد را از نزدیك ملاقات كردم، وی در حال تلاوت بود و من گوش مى‌كردم، پس از آن كه تلاوت خود را به پایان رساند، جلو رفتم و دستهـایش را بوسیدم، استاد پرسید: شما چه كسى هـستید؟ گفتم: شعیشع هـستم، در این هـنگام استاد من را در آغوش كشید و با صداى آرامى گفت: بیا فرزندم، بیا جلو، من از مدت‌ها پیش مى‌خواستم صداى تو را بشنوم. 

شعیشع ادامه می‌دهد: بار دیگر وقتى براى خواندن نماز به مسجد رفته بودم، خود را به استاد رفعت معرفى كردم، وی نیز مرا بسیار تشویق كرد، تا به آن حدّ كه دلم از محبت استاد لبریز شد و هـمواره در پى فرصتى بودم كه این محبت را جبران كنم. 

شعیشع درباره تصحیح نوارهای تلاوت‌های استاد محمد رفعت نیز می‌گوید: استاد محمد رفعت از من خواست نوارهایى را كه در رادیو بود را تصحیح كنم، زیرا یك سرى كلمات قرائت وی از آن‌هـا حذف شده بود، من هـم بلافاصله پذیرفتم، چون به این استاد علاقه فراوانى داشتم و دوست داشتم این نوارهـا را كه از بهترین قرائت‌هـاى استاد بود تصحیح كنم.

محمد رفعت از زبان استاد «احمد الرزیقی»
استاد «احمد الرزیقى» از قاریان معروف معاصر كشور مصر كه دو سال قبل به رحمت خدا رفت، درباره استاد رفعت چنین می‌گوید: شیخ رفعت در قرائات تبحرى كامل داشت، در علم وقف و ابتدا مسلط بود و خداوند در صوت ملكوتى وى نعمتش را به كمال رسانده و نیز به شناخت مقامات الحان قرائت را عطا كرده بود، چنان‌كه استاد آیه‌اى را در مورد وعده‌هـا و توصیف بهـشت تلاوت مى‌كرد، در آن آیه نغمه و آهـنگى را انتخاب مى‌كرد كه شنونده كیفیت بهـشت را مى‌توانست تجسم كند و یا اگر آیه‌اى را در مورد عذاب تلاوت مى‌كرد با انتخاب الحان مناسب، شدت عذاب و آتش جهـنم را به مستمع مى‌فهـماند. 

استاد رفعت مدتی را از رادیو كناره گرفت، اما پس از آن‌كه باز به رادیو بازگشت، آرامش و اطمینان، قلوب تمامى مسلمانان را در بر گرفت، چرا كه او چون اسطوره‌اى در میان مردم مطرح بود، منزلش نیز میعادگاه عاشقان علم و ادب و مؤمنان و ملحّنان بزرگ بود و آنان هـمواره بر این مهـم اذعان دارند.

وفات استاد
سرانجام این ستاره پرفروغ و اسطوره تلاوت قرآن كریم در سال 1369 هجری قمری، مطابق با سال 1328هجری شمسی در سن 69 سالگى در شهر قاهـره خاموش شد، گرچه یادش هـرگز در خاطره‌ها از بین نخواهد رفت.

زندگى و شرح حال این استاد و قارى بزرگ جهـان را كه خدمتى شایان در علم قرائت براى عاشقان این راه به انجام رسانیده است، موّرخانى بزرگ از جمله «خیر الدین زرگلى» در كتاب الأعلام و مذاكرات با عكس درج كرده است، هـمچنین روزنامه‌های «الصحف المصریة» و «اخبار الیوم» مورخه 1950 میلادی، همزمان با فوت استاد محمد رفعت، به درج شرح حال و زندگى‌نامه این قارى قرآن پرداختند. 

خیر الدین زرگلى در كتاب خود چنین مى‌نویسد: محمد رفعت، از مشهـورترین قاریان عصر حاضر و آگاه‌ترین آن‌ها به مواقع وقف و ابتداء در آیات قرآن كریم است، او در قاهـره ولادت یافت و در هـمان جا به رحمت خداوند پیوست و در آغاز كودكى روشنایى دو چشمش را از دست داد. 
استاد رفعت در زمینه وقف و ابتدا و تجوید و ترتیل قرآن سبكى متمایز ابداع كرد، صوت زیبا و دلنشین او چنان بود كه قلب‌ها را مسحور ساخته و شیفته خویش مى‌كرد و با الحان و نغمات موسیقایى تلاوت قرآن كریم آشنا بود و تلاوت‌هـاى بسیارى از این استاد در رادیوى مصر و لندن برجای مانده است.

تحلیلی درباره زندگانی استاد «محمد رفعت» 

همانگونه كه در مطلع كلام ذكر شد محمد رفعت را باید اغز جمله اولین‌های فن تلاوت قران كریم دانست، قاری نابینایی كه توانایی شگرفی در خلق الحان مختلف به طور بداهه و همراه با روح تحزن و تصویر معانی دارد.

صاحب‌نظران عمر تلاوت وی را به دو دوره تقسیم می‌‌كنند، دوره نخست پیش از سال 1932 میلادی و ظهور میكروفون كه وی به رغم هنرنمایی و اجرای ظرایف فنی در تلاوت، به دلیل كمبود قوت و رسایی صوت نتوانسته بود تمامی هنر و استعداد خود را بروز داده و مخاطبان فراوانی را جذب كند و بنابر مدارك موجود، همواره در سایه قاریان بزرگی چون «علی محمود» و عبدالفتاح شعشاعی» كه از قوت صدای بسیار بیشتری برخوردار بوده‌اند قرار داشته است. 

اما دوره دوم حیات او مربوط است به پس از ظهور میكروفون كه به واسطه انتقال صدای وی به مسافت‌های بیشتر، ظرافت‌های تلاوت وی بیشتر نمایان شده و به عنوان قاری اول مصر مطرح شد، در مجموعه آثار برجای مانده از وی به جز موارد اندكی، غالباً با تلاوت‌هایی مواجه می‌شویم كه ناقص یا مخدوش بوده و به دلیل انجام عملیات فنی بر روی آن‌ها برای ترمیم، شاید به درستی منعكس‌كننده اصل صدای وی نیز نباشد، اما با همین وضعیت نیز منابع بسیار مهم و میراثی گران‌بها برای ما و آیندگان به‌شمار می‌رود.

گفته‌اند «محمد عبدالوهاب» مشهورترین موسیقی‌دان عرب در قرن بیستم، طریقه و سبك موسیقی خود را از سبك تلاوت مرحوم رفعت اخذ كرده است، این بهره‌مندی شامل طریقه اختلاس نفس، تجزیه انواع و اشكال مختلف ادایی، سبك خاص او در قفله‌ها، امتداد صوتی و شیوه حركت به سمت جواب‌ها و سپس نزول به قرارها و سرانجام شناخت چگونگی مكث‌ها و حركت‌ها در مواضع مناسب می‌‌شود، مایه‌های اصلی بسیاری از ردیف‌های تلاوت قاریان بعدی را نیز می‌توان در تلاوت‌های این استاد یافت.

تحلیلی کوتاه درباره تلاوت‌های استاد «محمد رفعت»

طنین و زنگ صدای استاد محمد رفعت را شاید به هیچ صدای دیگری نتوان تشبیه كرد، صدایی با زنگ خاص كه گوش آدمی را به شدت تحت تأثیر حزن ذاتی خود قرار داده، سرشار از تحریرهای ریز و درشت و انعطاف‌پذیری بالاست كه هر لحظه قادر است از درجه به درجه دیگر منتقل شود، وی از جمله قاریانی است ارتفاع صوتی افزون‌تری را در استخدام الحان قرآنی در آورد.

مساحت طبیعی صدای او را در حدود 5/2 اكتاو (دیوان) یا 18 درجه صوتی برآورد كرده‌اند كه قادر است از طریق تصنعی، سه درجه دیگر نیز بر آن بیفزاید و به این ترتیب به جواب جواب درجه La (حسینی) 5487 برسد. (كتاب پژوهشی در جلوه‌های موسیقایی هنر تلاوت نوشته غلامرضا شاه‌میوه اصفهانی)

خصوصیات لحنی تلاوت وی نیز عبارتند از: 1) استفاده از تمامی مقامات اصلی عربی كه البته نقش مقام‌های بیات، صبا و حجاز بیشتر نمایان است، شروع تلاوت وی در مقام بیات همراه با چاشنی مقام صبا و روش وی صعود درجه به درجه صوت است اما پس از هر بار صعود به درجه بالاتر، تمایل بازگشت به سمت قرار در تلاوت او به چشم می‌خورد.

2) انتقال مكرر از مقام بیات به مقامات هم‌درجه چون صبا و حجاز و همچنین شاخه‌های فرعی بیات و سپس بازگشت به مقام بیات و استفاده نادر از جوابات (جواب جواب اصطلاحی) اما با شیوه‌ای منحصر به‌فرد (این جوابات به طور معمول تركیبی از دو یا سه مقام است) و انجام صعودها و نزول‌هایی كه غالباً در یك ردیف یا نغمه است.